Aktualny pogląd Sądu Najwyższego w kwestii podziału majątku wspólnego

Czy w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków sądy, ustalając wartość nieruchomości, mają obowiązek uwzględnienia hipoteki, zabezpieczającej udzielony małżonkom na tę nieruchomość kredyt bankowy?

W dobie coraz większej dostępności i konkurencyjności różnego rodzaju instrumentów finansowych, umożliwiających nabycie prawa własności do nieruchomości przez osoby fizyczne, odsetek domów czy mieszkań, które stały się własnością Polek i Polaków dzięki skorzystaniu z kredytów czy pożyczek przez ostatnie lata niewątpliwie wzrósł kilkukrotnie.
W związku z taką sytuacją, w kontekście toczących się przed sądami postępowań, związanych ze zniesieniem współwłasności takiej nieruchomości, powstałej np. wskutek jej nabycia przez małżonków w trakcie trwania małżeństwa do majątku wspólnego, sądy stanęły przed koniecznością ustalenia, w jaki sposób ustalić wartość takiej nieruchomości w sytuacji, gdy na nieruchomości tej ustanowione zostało zabezpieczenie udzielonego małżonkom przez bank kredytu na jej zakup.

Poglądy sądów, w tym również Sądu Najwyższego w takich sprawach ulegały zmianom wraz z rozwojem możliwości uzyskiwania przez instytucje kredytowe różnego rodzaju zabezpieczeń przysługujących im roszczeń hipotecznych. Pierwotnie zakładano, że skoro przedmiotem podziału majątku czy to wspólnego małżonków, czy innego
(np. wchodzącego w skład masy spadkowej) są tylko aktywa – a więc przede wszystkim prawo własności (współwłasności) rzeczy/nieruchomości, użytkowanie wieczyste, ograniczone prawa rzeczowe, a także wierzytelności, inne roszczenia i prawa majątkowe
– w postępowaniu o podział majątku nie było możliwe ani ustalenie ich istnienia
i wysokości (wartości), ani orzeczenie przez sąd o ich spłacie, albowiem zaciągnięte zobowiązanie nie zaliczało się do żadnej ze wskazanych kategorii, zaś przerzucenie długu (kredytu) tylko na jednego z małżonków mogłoby – choćby tylko potencjalnie – zagrozić prawom wierzycieli. 

Następnie, wydając orzeczenia działowe, sądy, dostrzegając potrzebę dokonywania wzajemnych rozliczeń np. między małżonkami w rzeczywistym zakresie zaczęły uwzględniać obciążenia nieruchomości, w tym obciążenia hipoteczne, i, przyznając jednemu
z małżonków taką nieruchomość na własność jednocześnie odliczały wartość ustanowionych na nieruchomości wspólnie przez małżonków obciążeń od ogólnej wartości rynkowej nieruchomości.

Zgodnie natomiast z treścią najnowszej uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2019 r., wydanej w sprawie o sygn. akt III CZP 21/18 w związku z przedstawionym temu Sądowi zagadnieniem prawnym, dotyczącym ustalenia, czy w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej Sąd – ustalając wartość wchodzącej w skład majątku wspólnego nieruchomości, obciążonej hipoteka zabezpieczającą udzielony małżonkom kredyt bankowy uwzględnia wartość rynkową tej nieruchomości, z pominięciem wartości obciążenia hipotecznego, czy też z odliczeniem wartości obciążenia hipotecznego od wartości rynkowej nieruchomości?​ – przyjęto pogląd, że „w sprawie o podział majątku wspólnego małżonków, obejmującego nieruchomość obciążoną hipoteką zabezpieczającą udzielony małżonkom kredyt bankowy, sąd – przydzielając tę nieruchomość na własność jednego z małżonków – ustala jej wartość, jeżeli nie przemawiają przeciwko temu ważne względy, z pominięciem wartości obciążenia hipotecznego”. Za ważne względy, przemawiające za ustaleniem wartości nieruchomości z uwzględnieniem wartości obciążającej ją hipoteki mogą być w tym kontekście uznane np. szczególna sytuacja osobista lub majątkowa byłych małżonków albo rażące dysproporcje pomiędzy wartością obciążenia i wartością nieruchomości. 

Nie ulega wątpliwości, że przedstawione stanowisko może być krzywdzące dla tej ze stron postępowania, która wskutek zniesienia współwłasności przejmuje nieruchomość na własność – nie dość bowiem, że małżonek taki będzie musiał spłacić współmałżonka
w odpowiedniej części, to jeszcze pozostanie on obciążony spłatą kredytu, a celem uzyskania zwrotu tego, co nadpłacił z tytułu spłaty hipoteki, dodatkowo będzie musiał jeszcze raz wystąpić do sądu przeciwko współmałżonkowi – tym razem z roszczeniem zwrotnym.
Sąd Najwyższy na kanwie przedmiotowej sprawy uznał jednak, że skoro małżonek wskutek zniesienia współwłasności staje się jedynym właścicielem nieruchomości, którą pierwotnie nabył wraz z drugim współmałżonkiem, automatycznie powoduje to powstanie między nimi stosunku zobowiązaniowego, nabywca nieruchomości na zasadzie
art. 618 § 3 K.p.c. może natomiast dochodzić od drugiego współmałżonka roszczenia
z tytułu spłaty kredytu, wobec czego o pokrzywdzeniu jednej ze stron nie może być mowy. 

Mimo, że wskazana sytuacja jest typowa, zaś intencją Sądu Najwyższego było ujednolicenie orzecznictwa w kwestii rzeczywistego rozliczenia między małżonkami nabytej wspólnie nieruchomości, nie sposób przyjąć, aby przedstawiony pogląd każdorazowo miał zastosowanie w sprawach działowych – jak wskazano powyżej, w sprawie mogą bowiem wystąpić takie okoliczności, które będą przemawiały za z uwzględnieniem wartości obciążenia hipotecznego przy ustalaniu wartości rynkowej nieruchomości. Przed złożeniem wniosku
o podział majątku, w skład którego wchodzi nieruchomość, obciążona hipoteką, zawsze warto zatem rozważyć całokształt sytuacji majątkowo – osobistej każdego z małżonków, uwzględniając również wartość nieruchomości i pozostałego do spłaty obciążenia hipotecznego.  

Źródła:

1)https://www.prawo.pl/prawo/podzial-majatku-malzonkow-z-pominieciem-obciazenia-hipotecznego,392427.html

2)http://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/najnowsze_orzeczenia.aspx?ItemSID=1082-16544171-be1b-4089-b74b-413997467af2&ListName=Zagadnienia_prawne